Γιάννης Ευθυμιάδης

ΑΝΤΙΚΑΤΟΠΤΡΙΣΜΟΙΙΟΜΣΙΡΤΠΟΤΑΚΙΤΝΑ

(μέρος 2ο)

ΟΛΟΝ ΚΑΙ ΜΕΡΟΣ…

Όπως κι αν αντιλαμβάνομαι την ποίηση, είτε ως αποκρυστάλλωση μιας σύλληψης, είτε ως αποτέλεσμα σκληρής, κάποιες φορές επώδυνης εργασίας, είτε ως καθρέφτισμα μιας εποχής, πάντα προσκρούω πάνω στον τρόπο που έχουμε συνηθίσει να αποτιμούμε την αξία του ποιητή και του έργου του.

Υπάρχουν ποιητές που με φειδώ, με σύνεση, με αίσθημα αυτοελέγχου, καμιά φορά και λαμβάνοντας υπόψη αυτό που η εποχή τους προσδοκά, αυτολογοκρίνονται προσπαθώντας να ξεδιαλέξουν τα «καλά» από τα «κακά» τους έργα. Γίνονται ολιγογράφοι, κι αφήνουν πίσω τους ένα έργο μεστό, πυκνό, σχεδόν αψεγάδιαστο. Για το γούστο ποιας εποχής, δεν είναι του παρόντος να πει κανείς.

Άλλοι πάλι ορμούν μέσα στους κόλπους της τέχνης και συνεπαίρνονται από τα θέλγητρά της, καμιά φορά κι από τις ευκολίες (της τέχνης ή τις δικές τους) και μας αφήνουν ένα έργο που ο όγκος και η πολυμέρειά του είναι τέτοια που να εμφανίζουν κάπου-κάπου μειονεκτήματα, να δέχονται σε κάποια σημεία την αρνητική κριτική μας. Βρίσκουμε ψεγάδια, διαρροές, υπερβολές ή επαναλήψεις. Και η αποτίμηση του δημιουργού σκιάζεται από αυτά.

Τούτο το τελευταίο κριτήριο κι η κριτική που θεμελιώνεται πάνω του πάντοτε με έβρισκε αντίθετο. Υπάρχουν οι ευλογημένες συγκυρίες που στο πρόσωπο του ποιητή συνυπάρχει και ο κριτικός, αυτός που θα τον διαφυλάξει από τα ατοπήματα, που θα τον λογοκρίνει, που θα τον βοηθήσει με αγάπη, κάποιες φορές και με σκληρότητα, να πετάξει λέξεις, φράσεις, κείμενα ολόκληρα, διασφαλίζοντας έτσι τον αρραγή χαρακτήρα του έργου του. Ευσεβής πόθος! Και ευλογία για τον ίδιο. Και για μας επίσης.

Αν όμως παρ’ ελπίδα, ο ίδιος ο ποιητής παρασυρθεί από την απροσμέτρητη διάσταση της τέχνης του, από την ανθρώπινη αδυναμία που σκιρτάει μέσα του κάθε στιγμή, ακόμη κι απ’ την αλαζονεία ή την παραζάλη του ύψους, καθόλου δεν τον επικρίνω.

Δεν κρίνω σε έναν ποιητή παρά μονάχα αυτό το κομμάτι της ποίησής του με το οποίο μου έλαχε να συναντηθώ. Με συναρπάζει ένας και μόνο στίχος του, μια στροφή του, και δεν με κατατρέχει η ιδέα της αποτίμησης του συνόλου του έργου του. Δεν είμαι κριτικός και το έργο αυτό το αφήνω σ’ αυτούς. Η συνολική αποτίμηση του έργου ενός ποιητή είναι βέβαια μια συνήθεια ανθρώπινη, και όχι μόνο του καιρού μας. Μα δεν αποτελεί, τουλάχιστον για μένα, κριτήριο για την εκτίμηση, για την αγάπη λέω καλύτερα, προς έναν δημιουργό το σύνολο του έργου του. Και διαφωνώ που αποτιμούμε θετικά ή αρνητικά την λογοτεχνική αξία μόνο ή κυρίως του συνολικού έργου κάποιου που πέρασε και περιμένουμε στην γωνία για το πρώτο ολίσθημα κάποιου συγκαιρινού μας. Η σύνεση, η γνώση και η αυτοκριτική δεν με συγκινούν ως κριτήρια αποτίμησης του καλλιτέχνη. Μόνο τα πάθη που μπορεί να μου εμπνεύσει, λεπτά κι ευγενικά ή άγρια και αχαλίνωτα, κι ας είναι κάποιες φορές αυτά για να τον κάψουν, και μαζί κι εμένα.

Σκέφτομαι συχνά τη μοίρα των έργων των αρχαίων για παράδειγμα. Τι έχει διασωθεί από τη λαίλαπα του χρόνου; Ίσως (καμιά φορά με βεβαιότητα) ό,τι διέσωσε η τύχη. Άλλες φορές όμως, τις περισσότερες, τα καλύτερα. Μέσα από το «συλλογικό» γούστο ή το «λεπτό» κριτήριο κάποιων «ειδικών». Πόσα περισσότερα θα είχαμε κερδίσει, αν σώζονταν ακέραιο το έργο μιας Σαπφώς για παράδειγμα, ενός Ευριπίδη, για να μεταπηδήσω σε άλλο ποιητικό είδος. Κι αναρωτιέμαι. Αν μέσα στο έργο αυτό, το πλουσιότερο σε έκταση, διαπίστωνα επαναλήψεις, αν χωρίς την (ομολογούμενη;) γοητεία της αποσπασματικότητας διαπίστωνα πως ένα ποίημα καταλήγει απογοητευτικά, πως ξεκινά άτεχνα, πως κάνει κοιλιά ή πως επαναλαμβάνει εκφραστικούς τρόπους πολυδοκιμασμένους, θα είχα διαφορετική γνώμη γι’ αυτήν που έγραψε

Έρος δ’ ετίναξέ μοι
φρένας, ως άνεμος κάτ όρος δρύσιν εμπέτων.

και θα αποτιμούσα την ποιητική της διαφορετικά;

Αν ο Σολωμός δεν είχε βασανιστεί από την ανελέητη αναζήτηση της τελειότητας, κι αν τολμήσω να πω πως δεν επιθυμούσε να ολοκληρώσει τα αποσπάσματα των έργων του (τι θα πει ολοκλήρωση τάχα στην περίπτωση του Πόρφυρα;), να τα «δέσει» σε ένα όλον ικανοποιώντας τις λογοτεχνικές συμβάσεις που έφταναν ως τον καιρό του, θα με συντάραζε λιγότερο το

Ποιος είχε πει που σούμελλε, πέτρα, να βγάλης ρόδο;

και θ’ άλλαζε τη θέση του στο ποιητικό στερέωμα;

Αν ο Κάλβος είχε προτιμήσει να συνεχίσει την ποιητική του παραγωγή και πέραν των Ωδών (η σύνεση του ολιγογράφου που λέγαμε πρωτύτερα), αν ο Καρυωτάκης είχε επιβιώσει της ωδίνης και το έργο που συνέθετε στη συνέχεια αποδεικνυόταν κατώτερο της προαναγγελίας των λιγοστών ποιημάτων που πρόλαβε να γράψει, πώς θα τον είχε αξιολογήσει η κατοπινή κριτική; Υποθέσεις, θα πει κανείς. Και εν μέρει θα έχει δίκιο.

Το έχω γράψει κι αλλού. Τα «κακά» έργα πολλές φορές βαστάζουν πάνω τους την εκτίναξη ενός αριστουργήματος. Είναι σοφό να διακρίνει κανείς το χθαμαλό τους ύψος και να τα αποσύρει, ακόμη καλύτερο να μην τα δημοσιοποιεί καθόλου. Αλλά, αλήθεια, πάνω σε ποια ποιήματα τροχίστηκε το ποιητικό «μαχαίρι» του Καβάφη, αν όχι στα Αποκηρυγμένα;
Κι αν τα παραδείγματα αυτά προέρχονται όλα από ένα «εκ του ασφαλούς» ολοκληρωμένο και στην ολότητά του αποτιμημένο ως σπουδαίο έργο, τι να πει κανείς όμως για στίχους σαν κι αυτούς

Μαζούς χερσίν έχω, στόματι στόμα, και περί δειρήν
άσχετα λυσσώων βόσκομαι αργυφέην,
ούπω δ’ Αφρογένειαν όλην έλον · αλλ’ έτι κάμνω,
παρθένον αμφιέπων λέκτρον αναινομένην.
ήμισυ γαρ Παφίηι, το δ’ άρ’ ήμισυ δώκεν Αθήνηι ·
αυτάρ εγώ μέσσος τήκομαι αμφοτέρων.

του Παύλου Σιλεντιάριου, για τον βουλιμικό ερωτισμό τους, για την επαναστατικότητά τους μέσα στην εποχή που τους γέννησε, κι ας έγραψε ένα μέτριο ποίημα κατά παραγγελία για τα δεύτερα εγκαίνια της Αγίας Σοφίας

ή αυτούς

Χαίρε, σοφίας θεού δοχείον·

χαίρε, προνοίας αυτού ταμείον·

χαίρε, φιλοσόφους ασόφους δεικνύουσα·

χαίρε, τεχνολόγους αλόγους ελέγχουσα·

χαίρε, ότι εμωράνθησαν οι δεινοί συζητηταί·

χαίρε, ότι εμαράνθησαν οι των μύθων ποιηταί·

χαίρε, των Αθηναίων τας πλοκάς διασπώσα·

χαίρε, των αλιέων τας σαγήνας πληρούσα·

χαίρε, βυθού αγνοίας εξέλκουσα·

χαίρε, πολλούς εν γνώσει φωτίζουσα·

χαίρε, ολκάς των θελόντων σωθήναι·

χαίρε, λιμήν των του βίου πλωτήρων·

του Ρωμανού του Μελωδού, όχι για το δογματικό τους περιεχόμενο, μα για την ασύλληπτη μεταρσίωση που προσφέρουν.

Υπάρχουν δημιουργοί που η έκταση του έργου τους στον οριζόντιο άξονα του πλάτους, της πολυμέρειας, και της ποσότητας ακόμα, ξεπερνά κάθε ανθρώπινη φαντασία. Αξιοθαύμαστο επίτευγμα. Η συγκίνηση όμως είναι άλλη υπόθεση. Σχετίζεται με το ύψος (κατ’ άλλους με το βάθος) της ποίησης. Κινείται σε έναν κατακόρυφο άξονα και γεννιέται ακόμη και στιγμιαία τόσο δυνατή, που αρκεί η σπίθα της να διατηρήσει τη φλόγα για πάντα.
Κάποιοι έχουν γεννηθεί μονάχα για να πουν ένα-δυο λόγια, λόγια που θα μείνουν ανεξίτηλα στη συλλογική μνήμη μα και που κάποιες φορές, δίχως να το ξέρουν κι οι ίδιοι, επηρεάζουν την κατοπινή τους σκέψη κι αισθητική.
Δεν με νοιάζει το υπόλοιπο έργο του Καίσαρα Εμμανουήλ που έγραψε :

Έκλυτη, ένα γρανίτιον όραμα, είναι πλασμένη
για των αισθήσεων τις μακρές, δεινές επιληψίες.

ή του Κλέωνα Παράσχου

Δε θέλω τίποτε άλλο απόψε, τίποτε άλλο·
μόνο ν’ ακούω θέλω το θρόισμα που σέρνεις,
την πνοή σου μες από τα δέντρα, καλοκαίρι,
που αύριο θα φύγεις, που έχεις κιόλα φύγει.

ή του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη

κι όπως ήρθα, και θα φύγω, μόνος μες στο θάνατό μου…

Θα σκύψω πάνω του να βρω κι άλλες παρόμοιες εκρήξεις, να γοητευτώ από την συνέχεια, αν αυτή υπάρξει. Η συγκίνηση όμως που μου πρόσφερε η ακαριαία συνάντηση αρκεί για να τον κρατήσω ακριβό στην μνήμη. Η επαφή με τη λογοτεχνία, με την τέχνη γενικότερα, είναι μια υπόθεση αυστηρά προσωπική. Και, νομίζω, στιγμιαία.

Και για να καταλήξω. Αν η «απονιά των ανθρώπων» δεν άφηνε παρά ψήγματα του έργου του, θα είχα διαφορετική γνώμη γι’ αυτόν που έφτασε να συλλάβει και να αρμολογήσει το

Ροές της θάλασσας κι εσείς των άστρων μακρινές επιρροές,
παρασταθείτε μου…

Αυτό και μόνο θα αρκούσε για να με εκτινάξει στον ουρανό της Ποίησης.